Naukowcy rzucają wyzwanie problemowi otyłości w Polsce

Podobnie jak większość krajów rozwiniętych, Polska boryka się z rosnącym obciążeniem otyłością i chorobami przewlekłymi związanymi z dietą. W 2014 roku rozpowszechnienie nadwagi wśród mężczyzn i kobiet wynosiło odpowiednio 62% i 46%, a częstość występowania otyłości wynosiła odpowiednio 18% i 16%. Rokowania na kolejne lata są jeszcze bardziej pesymistyczne. Nadwaga pozostaje ważnym czynnikiem ryzyka rozwoju wielu chorób, w tym cukrzycy typu 2, zaburzeń lipidowych, nadciśnienia tętniczego i innych chorób sercowo-naczyniowych, a także niektórych chorób onkologicznych. W tym kontekście opracowanie spójnej, opartej na dowodach naukowych wizji polityki żywieniowej jest ważnym zadaniem dla rządzących.

Polityka żywieniowa w Polsce

Z wdrażaniem i oceną polityki żywieniowej wiąże się szereg wyzwań i trudności, które stanowią barierę dla jej rozwoju oraz wpływają na polityczną i społeczną chęć uczynienia z niej ważnego przedmiotu agendy politycznej.

Jednym z istotnych wyzwań jest złożoność środowiska żywnościowego. Obejmuje ono produkcję i sprzedaż żywności, jej reklamę, podatki na produkty żywnościowe i edukację o żywności. Podobnie jak w innych krajach Europy, w Polsce, podejmowano próby jego dokładniejszej analizy, np. w konkretnym otoczeniu (np. polityka żywieniowa w szkołach) lub określonych grup ludności (np. populacja starsza), ale nie doprowadziło to do poprawy sytuacji – tłumaczy prof. Łuszczyńska.

Badanie The Healthy Food Environment Policy Index in Poland: Implementation Gaps and Actions for Improvement miało na celu analizę wdrażania polityk służących zdrowemu środowisku żywnościowemu w Polsce. Polityki takie mogą dotyczyć: składu produktów żywnościowych, etykietowania takich produktów, promocji zdrowego odżywiania się i ograniczania sprzedaży wśród dzieci (np. w szkołach), regulacji podatkowych (np. podatki na produkty wysokokaloryczne), systemów szkoleń (np. dla sektora publicznego), regulacji dotyczących dostępności zdrowej żywności w punktach sprzedaży.

Jak zbadać politykę żywieniową w Polsce?

Badanie przeprowadzone przez grupę naukowców z Polski, Stanów Zjednoczonych, Holandii, Irlandii, Niemczech, Norwegii i Nowej Zelandii było wieloetapowe. Na początku stworzono polską wersję miary opisującej polityki żywnościowe – Food-EPI, która została opracowana, aby ocenić stopień wdrożenia krajowej polityki dotyczącej żywności i żywienia oraz aby ustalić priorytety działań politycznych.

Drugim krokiem badania było opracowanie katalogu najlepszych międzynarodowych praktyk żywieniowych, które są wdrażane w Europie. Następnie dla każdego ze wskaźników Food-EPI zostały zebrane dowody realizacji polityk w Polsce. Kolejno stworzono badanie online, w którym wzięli udział eksperci reprezentujący różne sektory – akademickie, organizacje pozarządowe oraz praktycy zajmujący się działalnością związaną z żywnością i zdrowiem. Eksperci oceniali praktyki krajowe na tle wzorców międzynarodowych.

Na koniec przeprowadzono warsztat dla ekspertów, w wyniku którego stworzono listę 5 działań w zakresie polityk i 15 działań w zakresie infrastruktury, które mogą poprawić polityki żywieniowe w Polsce. Te dwa katalogi zostały następnie poddane priorytetyzacji pod względem ważności i osiągalności wskazanych działań.

Czas na zmiany

Wyniki nie były optymistyczne. Polską infrastrukturę i politykę odnoszącą się do środowiska zdrowej żywności oceniono jako słabą lub bardzo słabą w większości aspektów, podlegających ocenie ekspertów. Za najważniejsze obszary wymagające zmiany uznano powszechny dostęp do informacji o wartościach odżywczych poszczególnych produktów, w tym informacje o soli, cukrze, tłuszczach trans oraz szkolenie osób zajmujących się żywieniem w szkołach – wyjaśnia prof. Łuszczyńska.

Wśród polityk wdrażanych w Polsce, eksperci najwyżej ocenili działania związane z ograniczeniami promocji niezdrowej żywności w miejscach zbiorowego pobytu dzieci np. w szkołach czy przedszkolach. Wysokie oceny zyskały również działania polegające na dopłatach do zdrowej żywności i kampanie promujących zdrowe nawyki żywieniowe w szkole. Przykładem takich działań jest rozdawanie dzieciom w szkołach darmowych świeżych owoców i warzyw oraz produktów mlecznych.

Działania na poziomie państwa

Eksperci ocenili, że na poziomie działań podejmowanych przez państwo najważniejsze jest wprowadzenie prostego systemu znakowania żywności (np. Nutri-Score) oraz prowadzenie kampanii edukacyjnych dla całego społeczeństwa w zakresie zdrowej żywności. Państwo powinno także zmienić przepisy dotyczące posiłków wydawanych w szkołach. Za skuteczną i istotną politykę uznano zmianę przepisów podatkowych, np. promujących sprzedaż żywności pochodzenia roślinnego. Wśród analizowanych polityk najmniej priorytetową okazała się politykę eksperci uznali ograniczenie gęstości restauracji serwujących fast food w przestrzeni publicznej.

Do priorytetów polityki państwowej powinno również należeć stworzenie systemu szkolenia ze zdrowego żywienia dla osób odpowiadających za wyżywienie dzieci oraz stworzenie kampanii medialnej promującej zdrowe nawyki żywieniowe. Podkreślono również, że warto dodać konsultację dietetyczną do pakietu publicznych usług zdrowotnych.

Wykorzystajmy media społecznościowe

Eksperci oceniając politykę żywieniową w Polsce, zwrócili uwagę, że władze nie wykorzystują mediów społecznościowych do promocji zdrowia, pomimo dowodów, że mogłoby to mieć na nią znaczący wpływ. Media społecznościowe wciąż są postrzegane jako zagrożenie dla bezpieczeństwa i potencjalne źródło przemocy rówieśniczej, a nie jako kanał komunikacji promocji zdrowego odżywiania się. Zaniedbanie uregulowania tego obszaru np. brak wprowadzania regulacji reklam kierowanych do dzieci i zachęcających do jedzenia niezdrowej żywności, będzie skutkować zarówno tworzeniem się jak i utrwalaniem szkodliwych nawyków żywieniowych. Co ciekawe, podobne wyniki uzyskano również w Niemczech i Holandii.

Tak samo wygląda kwestia odpowiedniego znakowania żywności. Informacja, która znajduje się na produkcie, ma duże znaczenie przy podejmowaniu decyzji o jego zakupie. Dotyczy to szczególnie dzieci, które są bardziej podatne na zabiegi marketingowe. Chociaż kwestia ta jest częściowo uregulowana przez ogólne wskazania wydane przez Komisję Europejską, to wciąż wymagane jest podjęcie dodatkowych kroków – tłumaczy psycholożka.

Eksperci nisko ocenili też wykorzystanie dowodów naukowych w planowaniu polityki żywieniowej i przejrzystość rozwoju tej polityki. Za wzór do naśladowania pod względem wykorzystywania badań uznano Japonię i Nową Zelandię.

Działajmy z namysłem

W Polsce podejmowanych jest wiele inicjatyw skupiających się na problemach związanych z żywieniem, ale koncentrują się one na temacie w sposób zbyt ogólny, co budzi obawy, czy działania te przyniosą konkretne rezultaty.

Przykładem działań podjętych przez państwo może być projekt społeczny realizowany od 2016 roku, który wprowadzał nową kategorię świadczeń finansowych dla rodziców wychowujących dzieci. Zarówno w ocenie skutków regulacji, jak i w debacie poprzedzającej jej wprowadzenie, wszystkie wpływy na środowisko żywieniowe zostały zawężone do zmniejszenia skali ubóstwa i podkreślenia potrzeby rządowych programów żywieniowych. Nie było odniesienia do takich kwestii jak wpływ na ceny żywności i konsumpcja niezdrowej żywności. A jak dowiedziono, takie właśnie polityki – edukacyjne, podatkowe, czy dotyczące dostępności i cen zdrowej żywności są kluczowe dla ograniczania nierówności społecznych – mówi prof. Łuszczyńska.

Kolejnym przykładem niespójnej polityki może być wprowadzenie podatku od napojów słodzonych cukrem w celu ograniczenia spożywania niezdrowych produktów. Jednocześnie uproszczono podatek VAT, co miało na celu osiągniecie odpowiednich zysków publicznych. Tym samym pośrednio obniżono VAT na herbatniki i wyroby cukiernicze.

Nie zapominajmy o kontekście

W kolejnym badaniu, w którym wzięli udział naukowcy z Uniwersytetu SWPS, zbadano uwarunkowania konieczne do wdrożenia polityki zapobiegania otyłości. Do wiodących elementów omawianej polityki prozdrowotnej zaliczono odpowiednią dietę i aktywny tryb życia. Analiza danych potwierdziła, że przy formułowaniu planów wdrożenia polityki zapobiegania otyłości konieczne jest uwzględnienie kontekstu społeczno-kulturowego, ekonomicznego oraz politycznego. Do ważnych barier we wdrażaniu polityk prozdrowotnych należą, na przykład, przekonania urzędników państwowych, na temat tego na czym polega zdrowe żywienie, dlaczego jest ono ważne i jak można zmieniać infrastrukturę osiedli mieszkaniowych by skutecznie promować aktywność fizyczną w różnych grupach społecznych. Zwłaszcza w tych grupach, w których wysokie jest ryzyko otyłości i związanej z nią utraty zdrowia fizycznego, psychicznego, i pogorszenia jakości życia.

Więcej informacji o badaniach w artykułach:

The Healthy Food Environment Policy Index in Poland: Implementation Gaps and Actions for Improvement autorstwa: Piotra Romaniuka, Krzysztofa Kaczmarka, Katarzyny Brukało, Elżbiety Grochowskiej-Niedworok, Karoliny Łobczowskiej, Anny Banik, Aleksandry Łuszczyńskiej, Maartje Poelman, Janasa M. Harringtona, Stefanie Vandevijvere.

Social, economic, political, and geographical context that counts: meta-review of implementation determinants for policies promoting healthy diet and physical activity autorstwa: Karoliny Łobczowskiej, Anny Banik, Sarah Forberger, Krzysztofa Kaczmarka, Thomasa Kubiaka, Agnieszki Neumann-Podczaskiej, Piotra Romaniuka, Marie Scheidmeir, Daniela A. Scheller, Juergena M. Steinacker, Janine Wendt, Marleen P. M. Bekker, Hajo Zeeb, Aleksandry Łuszczyńskiej.