Opiniowanie sądowo-psychologicznew sprawach nieletnich i sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej

Dotychczas nie zostały w pełni wypracowane standardy opiniowania sądowo-psychologicznego w sprawach nieletnich i w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej, co utrudnia podnoszenie jakości opinii. Opinia sądowo-psychologiczna jako dowód w sprawie powinna spełniać wymóg wysokiego poziomu merytorycznego, odgrywa rolę nie tylko w podejmowaniu decyzji procesowych, ale zakres jej wpływu jest stosunkowo szeroki: dotyczy zarówno osób badanych ich rodzin, jak również sfery ekonomicznej i społecznej. Z tego względu konieczne jest z jednej strony opracowanie modeli i standardów metodologicznych opiniowania sądowo-psychologicznego w w/w sprawach na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w polskiej próbie badawczej, które wpłyną na jakość procedur diagnostycznych i czynności podejmowanych przez biegłych psychologów w procesie opiniowania sądowego, z drugiej zaś sformułowanie kryteriów oceny dowodu z opinii psychologicznej, które mogłyby stanowić przydatne narzędzie dla organów procesowych do ewaluacji dowodu z opinii biegłego.

Projekt zostanie zrealizowany w siedmiu etapach, każdy obejmuję konkretne zdania. W projekcie zostaną wykorzystane następujące metody i techniki badawcze:

• Badanie akt sądowych: sprawy dotyczące nieletnich (na podstawie u.p.n.) oraz sprawy z zakresu władzy rodzicielskiej (na podstawie k.r.o.) w wydziałach rodzinnych i nieletnich sądów rejonowych. Łącznie 600 spraw sądowych – 300 dotyczących nieletnich i 300 dotyczących wykonywania władzy rodzicielskiej. W badaniach akt sądowych zostanie wykorzystany – opracowany w ramach projektu – Kwestionariusz Do Badania Akt Sądowych, który będzie się składał z dwóch części: A - analiza akt sądowych i B – analiza opinii sądowo-psychologicznych.
• Wywiady pogłębione z sędziami wydziałów rodzinnych i nieletnich sądów rejonowych oraz biegłymi psychologami.

• Opracowanie modeli i standardów metodologicznych opiniowania sądowo-psychologicznego w sprawach nieletnich i z zakresu władzy rodzicielskiej.
• Sformułowanie kryteriów oceny dowodu z opinii psychologicznej dla organów procesowych.
• Analiza dotychczasowych procedur metodologiczno-diagnostycznych stosowanych przez biegłych w procesie opiniowania psychologicznego w sprawach nieletnich i sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej oraz przedstawienie oceny zgodności sposobu korzystania przez sądy z dowodu z opinii biegłego psychologa w/w sprawach.

Przedstawienie propozycji standardów opiniowania psychologicznego w sprawach nieletnich i z zakresu władzy rodzicielskiej powinno pełnić rolę wskazówek i zaleceń do ich wypełnienia przez biegłych, a dla sądu przyczynek do oceny wartości dowodowej opinii i jej użyteczność dla rozstrzygnięcia problemu procesowego.

Podstawowym przedmiotem badań psychologów opiniujących w sprawach nieletnich jest określenie stopnia demoralizacji nieletnich oraz zaleceń określających kierunki dalszych oddziaływań z uwzględnieniem zastosowania odpowiedniego środka wychowawczego lub poprawczego. Zdarza się też, że sąd wyraża poszczególne zagadnienia, odnosząc się w większym stopniu do specyfiki sytuacji.

Nowe kierunki badań wskazują na konieczność uwzględnienia w modelu diagnozy demoralizacji nieletnich czynników ryzyka i czynników ochronnych, odwołujących się do teorii odporności (resiliency) lub podatności (vulnerability), które nie tylko pomagają w wyjaśnianiu zachowań o cechach demoralizacji, ale nade wszystko pozwalają poprzez zaakcentowanie czynników ochronnych, np. indywidualnych, typu: sumienność, optymizm, dobre funkcjonowanie intelektualne, ugodowość, poczucie własnej skuteczności, poczucie winy czy czynników ochronnych tkwiących w rodzinie: wsparcie i zaangażowanie rodziców, spójne praktyki wychowawcze opiekunów, wzory zachowań konwencjonalnych w rodziniezasugerować możliwości ich wzmacniania. Pozwalają także określić w diagnozie możliwości i kierunki rozwoju nieletniego (lub ich ograniczenia), uwzględniając tym samym perspektywę jego postępowania w przyszłości. Propozycje oddziaływań terapeutycznych, wychowawczych czy resocjalizacyjnych są mocnym atutem pełnej diagnozy nieletniego. W myśl koncepcji, odporności lub podatności to nie stałe cechy jednostki, które można zaobserwować (zmierzyć) w dowolnym momencie, ale właściwości ujawniające się w sytuacji silnego lub długotrwałego stresu, generują zachowaniem jednostki. Wtedy niektóre osoby (posiadające zasoby odpornościowe) są w stanie przeciwstawić się niekorzystnym wpływom i nadal mogą się prawidłowo rozwijać i przystosować się do nowych warunków. Natomiast inni (nieposiadający odpowiednich zasobów) ulegają przeciwnościom losu. W teorii odporności kluczowe znaczenie ma więc proces ochrony (protective process) uruchamiany pod wpływem czynników zwiększających ryzyko złej adaptacji lub nieprawidłowego rozwoju.

Relacja: sąd rodzinny – biegły psycholog jest budowana w oparciu o istniejące ramy prawne zasięgania dowodu z opinii psychologicznej i uzupełniana osobistymi doświadczeniami sędziów, którzy korzystają z opinii biegłych w ramach prowadzonych postępowań. Poza wypracowanymi w literaturze i orzecznictwie kryteriami oceny i wartościowania dowodu z opinii biegłego sędziowie korzystają również z własnych doświadczeń z kontaktów z biegłymi. Nawiązaniu i podtrzymywaniu tej relacji służy profesjonalizm biegłych wyrażający się w spełnianiu zadań opiniodawczych zgodnie z najwyższymi standardami metodologicznymi oraz dobre praktyki w komunikacji między sądem a biegłymi i wzajemne zaufanie.

Wzajemne oczekiwania sędziów i biegłych psychologów są formułowane zarówno na poziomie ogólnym, jak i w odniesieniu do konkretnego postępowania. W sprawach nieletnich na pierwszy plan wysuwa się udział psychologa w kompleksowej diagnozie osobowości nieletniego i jego środowiska, natomiast w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej psycholog ma za zdanie ocenę funkcjonowania systemu rodzinnego ze wskazaniem (najczęściej) na ewaluację kompetencji rodzicielskich. W praktyce oczekiwania sądów wobec biegłych koncentrują się na możliwości uzyskania szybko i terminowo wysokiej jakości opinii, która pozwoli sędziemu na podjęcie optymalnego rozstrzygnięcia.

Gotowość do budowania profesjonalnej relacji sąd – biegły jest pochodną zaufania sądów do profesjonalizmu biegłego oraz systemowych i instytucjonalnych uwarunkowań instytucji biegłych. Wiele zależy w tym aspekcie od dobrej komunikacji i wspólnego wypracowywania dobrych praktyk ułatwiających realizację zadań eksperckich.