Wpływ kontaktu z poezją na twórcze myślenie
projekt naukowy
Wpływ kontaktu z poezją na twórcze myślenie
Okres realizacji projektu: marzec 2017 – marzec 2021
W psychologii naukowej większość badań nad poezją koncentrowało się na wpływie reguł organizacji tekstu (rytm, rymy) na emocjonalny odbiór wierszy. Badacze dowiedli, że trening poetycki wpływa na efektywniejsze tworzenie w tej samej dziedzinie. Projekt zakłada, że odbiór poezji pobudza twórczość rozumianą szerzej – jako myślenie twórcze, a więc jako proces. Czy odbiór poezji sprzyja twórczości czytelników? Sprawdziła to psycholog twórczości Małgorzata Osowiecka.
Opis projektu
Badacze dowiedli skutków treningu poetyckiego na efektywniejsze tworzenie w tej samej dziedzinie. W projekcie zakładam, że odbiór poezji pobudza twórczość rozumianą szerzej – jako myślenie twórcze, a więc jako proces. Poezja operuje metaforami i analogiami, a więc w sposób twórczy łączy niepowiązane ze sobą pojęcia. W dobrej poezji rytm, sylabizacja, środki językowe, dobór słów i połączenia między nimi służą zbudowaniu znaczącej całości z często bardzo odlegle związanych ze sobą pojęć.
Celem zaplanowanych badań było sprawdzenie, czy odbiór poezji sprzyja twórczości czytelników. Kolejnym celem było wyodrębnienie i zweryfikowanie znaczenia czynników modyfikujących ten wpływ: rodzaju poetyckiego obrazowania, czynników indywidualnych (potrzeba poznania, intuicyjny tryb przetwarzania informacji, zdolność utożsamiania się z podmiotem lirycznym).
W efekcie projektu wyodrębniłam typy metafor w poezji polskiej. Po pierwsze, poezja dookreślająca znaczenia. Po pierwsze, poezja taka głównie opisuje świat, jego prawidłowości, jest narracyjna w zapisie i sposobie obrazowania. Często powoduje u czytelnika wrażenie „sam/a bym tego lepiej nie ujął/ęła”. Po drugie, poezja poszerzająca znaczenia. Ta opisuje głównie emocje autora. Charakteryzuje ją zerwanie ze spójną narracją (wartość katartyczna), a twórca wychodzi poza schemat. Po trzecie, poezja konwencjonalna: opisująca zdroworozsądkowe reguły funkcjonowania świata, najczęściej rytmiczna, znana z aforyzmów, przysłów.
Do pomocy w obiektywnym wyborze materiałów zaangażowałam grono współpracowników: poetów, naukowców, studentów. W 1. etapie ośmiu sędziów wybrało łącznie 189 wierszy i 151 tekstów kontrolnych. Późńiej kolejne osiem osób oceniło teksty przez wzgląd na kryterium przynależności kategorialnej. Zarówno przed, jak i po manipulacji poezją uczestnicy badań wypełniali testy mierzące zdolność myślenia twórczego. Odpowiadali na przykład na pytanie z baterii testów Torrance’a (Torrance Tests of Creative Thinking): „Co byś zrobił/a, jakby ziemię spowiła gęsta i nieprzenikniona mgła, a wszystko, co możesz zobaczyć u innych ludzi to ich stopy?”. Po tym jak zgromadziłam wypełnione arkusze, przeszkoleni przeze mnie sędziowie spisywali, jak dużo, jak bardzo oryginalnych i różnorodnych pomysłów wypisali na kartkach badani (oceniali trzy wskaźniki myślenia twórczego: płynność, giętkość i oryginalność). Korzystali więc z klucza oceny kreatywności Joy’a Paula Guilforda, który już w 1950 r. stwierdził, że myśleć twórczo to myśleć otwarcie i wielokierunkowo, a więc: dywergencyjnie.
W badaniu wstępnym dowiodłam, że odbiór poezji dookreślającej (wyjaśniającej świat) wpływa na przyrost zdolności dywergencyjnego myślenia (płynności, giętkości oraz oryginalności). Do tego uczestnicy mieli bardziej różnorodne pomysły, jeśli na co dzień interesowali się poezją.
W pierwszym badaniu wykazałam, że poetyckie zainteresowania wiążą się z twórczością. Wyniki pokazują również, że jeśli jesteśmy zainteresowani poezją, tj. czytamy, piszemy, aktywnie uczestniczymy w wieczorkach poetyckich, to jesteśmy bardziej refleksyjni, a więc gotowi na analizowanie rzeczywistości oraz mamy większą skłonność do rozumienia fikcyjnych postaci np. z książek, filmów. Co więcej wśród osób pasjonujących się poezją ich twórczy potencjał możemy wyjaśniać właśnie poetyckimi zainteresowaniami. W tej grupie, kreatywności nie sprzyja empatia. W drugim badaniu zaobserwowałam, że odbiór poezji konwencjonalnej nie sprzyja twórczości. Kolejne badanie pozwala na sformułowanie wniosku, że odbiór poezji poszerzającej znaczenia (a więc najbardziej niezwykłej, emocjonalnej i nietypowej) sprzyja twórczości najbardziej. Cechy indywidualne, takie jak intuicyjność, refleksyjność, skłonność do rozumienia fikcyjnych postaci, w tym emocji podmiotu lirycznego, umożliwiają nam rozumienie poezji i wczuwanie się w jej treść, przez co sprzyjają naszej twórczości.
Zespół badawczy
Zdolność do odległego kojarzenia ze sobą idei to ważny czynnik kreatywności. Ta umiejętność może prowadzić do efektywniejszego rozwiązywania problemów w codziennym życiu czy lepszego wykonywania zadań mierzących twórczy potencjał człowieka lub dzieł sztuki w twórczości wybitnej. W projekcie postanowiłam przyjrzeć się twórczości dnia codziennego, a do jej pobudzenia zastosować twórczość w postaci wierszy cenionych poetów. W projekcie wykazałam, że jednorazowy kontakt z poezją może wpłynąć na jakość rozwiązania dywergencyjnego zadania twórczego.
Mam nadzieję, ze realizacja projektu – z pogranicza psychologii i językoznawstwa – doprowadzi do poszerzenia wiedzy nie tylko o odbiorze poezji, lecz także wyróżnienia metafor sprzyjających twórczości ich odbiorcy, a używanych w tekście poetyckim. Jung twierdzi, że „sztuka ze swej natury nie jest nauką, a nauka ze swej natury nie jest sztuką”. Projekt pokazuje, że możliwe jest połączenie tych dwóch, wydawałoby się, rozłącznych światów.
Opis potencjału społecznego
Rezultaty projektu pokazują, że warto czytać poezję, by mieć bardziej różnorodne oraz oryginalne pomysły na co dzień. Jeżeli wybierzemy poezję o wielu możliwościach interpretacji, efekty będą największe. W moich badaniach biorą udział uczniowie liceów. Wyniki projektu jednoznacznie pokazują, że to poezja nietypowa, o otwartej, niejednoznacznej strukturze, bardzo emocjonalna, sprzyja twórczości odbiorców najbardziej. Natomiast w szkołach analizuje się głównie poezję konwencjonalną, która – jak pokazuję w projekcie – nie sprzyja kreatywności uczniów.
Być może wyniki będą wskazówką, jakie wiersze proponować uczniom do analizy na lekcjach, by sprawić, by byli bardziej poznawczo otwartymi oraz pomysłowymi ludźmi. Do tego, zamiast poszukiwania jednej, poprawnej interpretacji poezji, warto zastanowić się, co dany wiersz znaczy dla każdego z uczniów. Warto zdać sobie sprawę z tego, że poezja może być rozumiana na wiele poprawnych i wartościowych sposobów i pytanie „co poeta miał na myśli” należy raczej przeformułować na: „co ty masz na myśli i co czujesz, gdy czytasz wiersz?”.
Opis potencjału gospodarczego
Wyniki moich badań mogą służyć do budowy rozwiązań, takich jak aplikacje z określonego rodzaju poezją umożliwiające jej swobodną analizę i dzielenie się pomysłami jej interpretowania z innymi ludźmi. Niewykluczona jest współpraca ze szkołami w celu organizacji szkoleń dla nauczycieli, a także otwarte współprace z firmami i organizacjami polegające na wykorzystaniu określonego typu poezji w trenowaniu twórczego potencjału pracowników/kandydatów do pracy. Projekt może również umożliwić poetom, literatom, wydawcom i recenzentom poezji tworzenie/dobór takiej poezji, która ma najlepszy wpływ na czytelników.