Trajektorie zmagania się z chorobą: wielopoziomowa analiza w diadzie chory-partner
Trajektorie zmagania się z chorobą:
wielopoziomowa analiza w diadzie chory-partner
Okres realizacji projektu: maj 2014 – sierpień 2018
Kiedy cierpimy, chorujemy czy stresujemy się niejednokrotnie cierpią też nasi najbliżsi, którzy pierwsi wyciągają do nas pomocną dłoń. To oni mogą znacząco pomóc nam odzyskać wewnętrzną równowagę i zdrowie. Które z zachowań podejmowanych w trudnych sytuacjach są skuteczne i jakie mechanizmy leżą u ich podłoża? Jak przekonania, emocje i zachowania jednego z partnerów wpływają na myśli, emocje i aktywność drugiego, będącego w sytuacji trudnej? Razem ze swoim zespołem badawczym na te pytania odpowie psycholog dr Aleksandra Kroemeke.
Opis projektu
Założenia projektu
Stres jest zjawiskiem wszechobecnym we współczesnym świecie, stąd częstą formą ludzkiej aktywności jest podejmowanie w sytuacji stresu zachowań zaradczych, określanych w psychologii jako radzenie sobie (coping). Mimo wielu badań psychologicznych w tym obszarze, brakuje odpowiedzi na pytanie, które z zachowań podejmowanych przez jednostki w sytuacjach trudnych są skuteczne i jakie mechanizmy leżą u ich podłoża. Celem projektu jest znalezienie odpowiedzi na to pytanie poprzez zidentyfikowanie trajektorii radzenia sobie ze stresem spowodowanym chorobą somatyczną oraz określenie ich mechanizmu, tj. przyczyn i konsekwencji.
Zakłada się, że kluczem jest tu testowanie dwukierunkowych dynamicznych zależności między zmiennymi procesu radzenia sobie: indywidualnymi (specyficzne poczucie własnej skuteczności) i społecznymi (wsparcie społeczne) zasobami, strategiami zaradczymi, emocjami (pozytywnymi i negatywnymi) oraz objawami somatycznymi.
Perspektywa badań uwzględniać będzie również kontekst interpersonalny: badanie diad chory–partner. Tym samym możliwe będzie określenie, jak przekonania, emocje i zachowania jednego z partnerów wpływają na myśli, emocje i aktywność drugiego w sytuacji trudnej. Poważna choroba somatyczna stwarza bardzo dobre warunki do badania zjawisk stresu i radzenia sobie w naturalnej sytuacji oraz w relacji interpersonalnej.
Realizacja projektu badań uzupełni luki w psychologii zdrowia na temat przebiegu radzenia sobie z chorobą diad chory–partner oraz mechanizmów tego procesu (weryfikacja modelu stresu). Możliwe będzie zidentyfikowanie intraindywidualnej zmienności w przeciwieństwie do dotychczasowych badań, oceniających jedynie różnice pomiędzy osobami w zakresie radzenia sobie z chorobą i stresem generalnie.
dr Aleksandra Kroemeke, kierownik projektu
Zespół badawczy
Osoby zatrudnione w ramach projektu
- dr Zuzanna Kwissa-Gajewska
- lek. Małgorzata Sobczyk-Kruszelnicka
- Agnieszka Krzywda
- Kamila Czepczor
- Katarzyna Kościcka
- Joanna Winiarczyk
- Paula Domańska
- Agnieszka Oprzondek
- Marcelina Wojtachnio
- Dominika Malcherek
Metody badawcze
Planowane jest badanie o intensywnej procedurze podłużnej (prowadzenie dzienniczków dzień po dniu), którą objętych zostanie co najmniej 200 par: osób chorych oraz ich partnerów. Pacjenci rekrutowani będą spośród osób chorych na nowotwory układu krwiotwórczego i limfatycznego, którzy zostali zakwalifikowani do leczenia metodą przeszczepu szpiku kostnego (całkowity czas pobytu w szpitalu to ok. 1,5 miesiąca). Badani proszeni będą o codzienne wypełnianie otrzymanego dzienniczka z pytaniami dotyczącymi przekonań, emocji, zachowań oraz objawów somatycznych przez (przez 28 dni) (po opuszczeniu przez chorego szpitala). Później za pomocą analizy krzywych latentnych oraz modelowania wielopoziomowego zostanie przeprowadzona analiza statystyczna danych.
Użyteczność wyników
Badania te będą wkładem do rozwoju psychologii zdrowia i badań nad stresem i radzeniem sobie z nim. Uzyskane dane pozwolą na testowanie modelu stresu w sytuacji choroby z uwzględnieniem złożoności i dynamiki procesu radzenia sobie ze stresem. Kluczem do poznania mechanizmów efektywnego radzenia sobie z chorobą jest bowiem określenie indywidualnie zróżnicowanych procesów zmiany w zakresie radzenia sobie oraz ich przyczyn i konsekwencji. Spojrzenie na proces radzenia sobie z chorobą z szerszego punktu widzenia diady chory–partner pozwoli również na określenie dynamiki wymiany wsparcia i jej wpływu na indywidualne radzenie sobie i jego skuteczność.
Rezultaty projektu poszerzą dostępną wiedzę o mechanizmach działania wsparcia społecznego i indywidualnych zasobów w codziennej relacji interpersonalnej w sytuacji trudnej. Oprócz wymiernych, czysto teoretycznych efektów, rezultaty badań będą mieć również zastosowanie praktyczne: posłużą do budowy programów pomocowych dla chorych i ich rodzin.
Wyniki i wnioski z badań
W badaniu uczestniczyło 209 diad chory-opiekun. Pomiaru zmiennych dokonano dwukrotnie: w trakcie planowanej hospitalizacji z powodu transplantacji komórek krwiotwórczych (badanie wstępne, tylko chory, czas: przed leczeniem kondycjonującym i zabiegiem transplantacji) oraz po wyjściu chorego ze szpitala podczas 28-dniowej codziennej obserwacji (badanie dzienniczkowe, badanie diadyczne, czas: codziennie wieczorem przez 28 dni).
Zidentyfikowano różne profile dobrostanu mierzonego wielowymiarowo (objawy lęku, depresji, różne domeny jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia) u pacjentów przed HSCT oraz określono predyktory (uogólniona własna skuteczność) i efekty (ocena poznawcza transplantacji) przynależności do danego profilu. Wyniki opublikowano w czasopiśmie „Psycho-Oncology”: https://doi.org/10.1002/pon.4619.
W badaniu dzienniczkowym stwierdzono systematyczny spadek codziennych negatywnych emocji w czasie zarówno u chorych, jak i opiekunów. W tym samym czasie dzienne emocje pozytywne wzrosły w grupie pacjentów, a u opiekunów pozostały mniej więcej na tym samym poziomie. Trajektorie strategii radzenia sobie charakteryzowały się raczej stałością; jedynie poziom ruminacji i aktywnego radzenia sobie wzrósł w czasie, a poziom koruminacji spadł (zarówno u chorych i opiekunów). Zaobserwowano natomiast zmiany w zakresie wsparcia społecznego (wsparcie dawane rosło u pacjentów, a u opiekunów malało; odwrotne trendy zaobserwowano w odniesieniu do wsparcia otrzymywanego i zadowolenia ze wsparcia). Ponadto, odnotowano systematyczny spadek codziennych objawów fizycznych w grupie chorych. Analiza predyktorów tego trendu wykazała, że wyjściowy poziom objawów depresji oraz toksyczność leczenia determinowały liczbę dolegliwości fizycznych bezpośrednio po wyjściu ze szpitala (zależności wprost proporcjonalne), ale nie ich dynamikę zmian w czasie. Rodzaj choroby, typ przeszczepienia i leczenia kondycjonującego wpływały na redukcję objawów somatycznych w okresie pierwszego miesiąca po wyjściu ze szpitala. Wyniki opublikowano w czasopiśmie „Quality of Life Research”: https://doi.org/10.1007/s11136-017-1705-3.
W celu określenia mechanizmu zmian w czasie analizowano efekty mediacyjne i moderacyjne wynikające z poznawczo-transakcyjnej koncepcji stresu. Ocenie poddano również recyprokalność dynamicznych zależności w modelu stresu. Otrzymane rezultaty wsparły hipotezę reaktywnego radzenia sobie. Tak zwane adaptacyjne strategie zaradcze (pozytywne przewartościowanie i akceptacja) łagodziły wpływ ograniczeń funkcjonalnych wynikających z doświadczanych dolegliwości na samopoczucie psychiczne chorych. Strategie określane jako nieadaptacyjne (związane z ruminowaniem i wentylowaniem emocji) były raczej efektem niż mediatorem zmian w relacji objawy fizyczne–emocje. Wyniki opublikowano w czasopiśmie „Journal of Behavioral Medicine”: https://doi.org/10.1007/s10865-018-9968-x.
Efektywność codziennego zadaniowego radzenia u chorych zależała od poziomu dziennego przekonania opiekunów o skuteczności takich działań. W szczególności, instrumentalne radzenie obniżało negatywne emocje następnego dnia u chorego, jeśli jego opiekun deklarował w poprzedzającym dniu wyższy niż zazwyczaj poziom przekonań o skuteczności tych działań. W przypadku gdy opiekun wykazywał niższe niż zazwyczaj przekonanie o skuteczności instrumentalnego radzenia, radzenie instrumentalne podejmowane przez chorego w tym dniu intensyfikowało doświadczanie przez niego negatywnych emocji w dniu następnym. Rezultat ten nakreśla rolę innych ludzi w procesie radzenia sobie z chorobą i korzyści płynących z poszerzenia poznawczo-transakcyjnego modelu stresu o kontekst interpersonalny. Wyniki opublikowano w czasopiśmie „Anxiety, Stress & Coping”: https://doi.org/10.1080/10615806.2019.1660321.
W celu zbadania funkcji zasobów społecznych w codziennym procesie radzenia sobie diad po HSCT, testowano efekt codziennej wymiany wsparcia dla zmian w codziennym samopoczuciu. Wyniki wskazały na zróżnicowanie ścieżek wymiany wsparcia i ich adaptacyjności w diadzie chory-opiekun. Udzielanie wsparcia opiekunowi wiązało się z poprawą samopoczucia u pacjentów, podczas gdy bycie wspieranym przez opiekuna skutkowało pogorszeniem nastroju chorych. Odwrotnie u opiekunów, bycie wspieranym przez chorego przynosiło emocjonalne korzyści zdrowemu parterowi. Korzystna dla opiekuna była zarówno sytuacja przewagi wsparcia otrzymywanego (więcej otrzymuje od chorego niż sam daje choremu), co równoważność wsparcia (tyle samo otrzymuje, co sam daje). Wyniki opublikowano w czasopiśmie „Journal of Consulting and Clinical Psychology”; https://doi.org/10.1037/ccp0000398.